پرورش ماهی

رشد ماهیان و عواملی که روند رشد تحت تأثیر آنهاست برای پرورش دهنده ماهی ، در درجه اول اهمیت قرار دارند. زیرا حداکثر رشد ماهی در حداقل مدت زمان با حداقل مقدار غذا ، هدف اصلی اوست.

مقدمه
رشد ماهیان و عواملی که روند رشد تحت تأثیر آنهاست برای پرورش دهنده ماهی ، در درجه اول اهمیت قرار دارند. زیرا حداکثر رشد ماهی در حداقل مدت زمان با حداقل مقدار غذا ، هدف اصلی اوست. ماهی جانوری خونسرد است و جهت حفظ درجه حرارت بدن خود ، مجبور به صرف انرژی نیست. بدین لحاظ ، یک ماهی نسبت به یک جانور خونگرم ، از لحاظ تبدیل مواد غذایی به پروتئین بدن ، از کارآیی و استعداد بیشتری برخوردار است.          
تغذیه ماهیان انرژی مورد نیاز ماهی از غذا تأمین می‌شود، بهر حال این انرژی در اصل از خورشید تولید می‌شود. انرژی خورشید بوسیله گیاهانی که برای ساختن کربوهیدراتها ، انرژی مصرف می‌نمایند، به غذا تبدیل می‌گردد. جانوران این گیاهان را خورده و انرژی ذخیره شده را جهت انجام فعالیتهای خود مورد استفاده قرار می‌دهند.بنابراین گیاهان به عنوان تولید کنندگان اولیه مواد غذایی شناخته شده‌اند، که این مواد به صور دیگر تبدیل می‌گردد و سپس در اختیار ماهیان قرار می‌گیرد.
? ترکیبات آلی مورد نیاز ماهیها
? پروتئینها
پروتئینها ترکیبات آلی پیچیده‌ای هستند که از واحدهای اسید آمینه ساخته شده‌اند و از طریق اسیدهای دیواره روده به داخل خون جذب و یا جهت تولید انرژی می‌سوزند. منابع گیاهی و غالبا حیوانی در تأمین پروتئین مصرفی ، در جیره غذایی مصرفی ، تغذیه مصنوعی پرورش دهندگان گنجانده می‌شود.
? چربیها
این مواد از واحدهای اصلی به نام اسیدهای چرب تشکیل می‌شوند . اطلاعات در مورد جزئیات نیاز ماهی به چربی در دست نیست، لذا در غذاهای ویژه مصنوعی اهمیتشان در درجه دوم قرار دارد.
? کربوهیدراتها
این مواد شامل گروه وسیعی از مواد شامل قندها ، نشاسته‌ و سلولز هستند. این مواد غالبا در تغذیه مصنوعی ماهیانی بکار می‌روند که از طریق آنزیم آمیلاز ، قادر به بهره‌وری از محصولات گیاهی هستند.
? ویتامینها
تیامین که در غلات و حبوبات و سبزیجات و خمیر ترش (Yeast) و بافت حیوانی یافت می‌شود و کمبود آن باعث کمی رشد و تشنجها است.
پیریدوکسین ، که در خمیر ترش ، غلات وحبوبات موجود است و کمبود آن کم خونی ماهی را به دنبال دارد.
اسید اسکوربیک که در سبزیجات و بافت حیوانی موجود و کمبود آن باعث خونریزی بافتها می‌شود.
ویتامین A در روغن ماهی موجود و از طریق گنجاندن پودر ماهی در جیره غذایی تأمین می‌شود.
ویتامین D از طریـق تأثیر نور ماوراء بنفـش در پوست ماهی ساخته می‌شود و کمبود آن اختلال در فرآیند استخوان سازی را باعث می‌شود.
ویتامین E و ویتامین K در بافت گیاهی و سبزیجات موجود و کمبود آنان باعث کم خونی و اختلال در انعقاد خون می‌گردد.
? استحصال تخم و بچه ماهی
در صنعت تکثیر و پرورش آبزیان ، واژه تخم یا بچه ماهی به مراحل جوانی حیوان مورد استفاده جهت ماهی‌دار نمودن استخرهای پرورش ماهی اطلاق می‌گردد. تهیه و تأمین بچه ماهی در زمینه پرورش ماهیان تحت تأثیر وجود اختلافی مهم بین رفتار تخم ریزی گونه‌های مختلف ماهیان قرار دارد. به عبارت دیگر برخی از انواع ماهیان آب شیرین از روی میل در استخرهای پرورش ماهی تخم‌ریزی می‌کنند و تأمین تخم به راحتی صورت می‌گیرد و برخی در کارگاه تخم‌ریزی می‌کنند.
بهترین نوع ماهی شناخته شده که به سهولت در استخر تخم‌ریزی می‌نمایند ، ماهی تیلاپیا است.
نوع دیگری از سیستم تکثیر ماهیانی که در آب شیرین استخرها به حد بلوغ و تخم‌ریزی و بهره‌برداری می‌رسد ماهی قزل‌آلا است. البته وجه تمایز آن با ماهیان دیگر آب شیرین ، در استفاده از استخرهای بتونی بوده که ویژه اینگونه ماهیان است. در صورت عدم استفاده از این گونه استخرها لازم است در شرایط حوضچه تخم‌ریزی ماهیان قزل‌آلای مولد از استخر برداشته و با استفاده از دست ، از طریق وارد آوردن فشار بر روی بدن ماهی تخم کشی صورت و سپس تخمهای بارور شده را به خارج از حوضچه (استخرهای غیر بتونی) هدایت کرد.
? آب
منـشاء آب شـیرین جـهت پرورش ماهیان ، بارندگی است که با توجه به موقعیت جغرافیایی و آب و هوایی محل تغییر می‌کند. چشمه‌ها و چاهها در اثر نفوذ آب باران در زمین بوجود آمده‌اند که جهت پرورش و تکثیر ماهیان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. گاهی نیز از هرز آبهای جمع شده در زمینهای شیب‌دار با منشاء باران در تکثیر و پرورش استفاده می‌گردد. مردابها ، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها منابع ذخیره هرز آبها هستند. برای یک استخر پرورش ماهی ، نیازمند یک مقدار آب اولیه جهت آبگیری متناسب با حجم مورد نیاز استخر هستیم. مقدار آب مورد نیاز برای پرورش ماهی در آبهای شیرین از مجموع عوامل زیر تعیین می‌گردد:
? حجم استخر در شروع دوره پرورش ماهی
? تلفات نفوذی در طول دوره پرورش ماهی
? تلفات تبخیری در طول دوره پرورش ماهی
در صورتی که کل آب شیرین مورد استفاده جهت پر کردن استخر در مواقعی از سال برای تأمین آب استخر کافی نباشد، ساختن یک مخزن ذخیره آب ، پرورش دهندگان را قادر خواهد ساخت تا در مواقع پر آبی ، آب را جهت زمان خشکسالی و کم آبی ذخیره و استفاده نمایند. اگر استخر به شکل مربع مستطیل باشد با در هم ضرب کردن دو ضلع و ارتفاع کل آب مورد نیاز برآورد می‌شود. ارتـفاع × عــرض × طــول کــه تـعــیین ارتــفاع از طــریــق تـخـمین میانگین عمق آب صورت می‌گیرد که به صورت ارتفاعات مختلف سطح استخر قابل استحصال است .
? کارگاههای پرورش ماهی
مدیریت اینگونه استخرها مستلزم تأمین آب کافی و هنر ایجاد شرایط مطلوب محیطی لازم برای حداکثر رشد و حداقل میزان مرگ و میر جمعیت ماهیان موجود در استخر است. ورود آب به استخر از طریق یک ورودی تحت کنترل انجام می‌گیرد که هدف از آن تأمین جریان مرتب و قابل تنظیم آب ممانعت از فرار ماهیان و جلوگیری از ورود گونه‌های نامطلوب به داخل استخر می‌باشد. ایـن آب از طـریق یـک خروجی قابل کنترل به نام مانک (Monk) از استخر خارج می‌گردد و به تولید کننده امکان می‌دهد که هر گونه لایه آب موجود در کف استخر را که احتمالا کیفیت آن پایین آمده و بایستی با آب تازه تعویض گردد را تخلیه سازد.
? دستورالعملهای عمومی در رویه پرورش ماهیان آبهای شیرین
در این خصوص پرورش دهندگان ماهی می‌توانند از محیطهای آبی و تسهیلاتی استفاده کنند که برای پرورش ماهی کپور و دیگر گونه‌های ماهی آبهای شیرین مناسب‌ترند ، تا برای ماهیان قزل‌آلا و فنون این کار در حال حاضر کاملا مرسوم و رایج است.
ایجاد استخرهای ماهی در اصل رویه‌ای از آب‌زدایی و کنترل منظم مناطق باتلاقی با استفاده از سدهای ساده که به تدریج استخرهایی مناسب تولید ماهی در کنار آن ایجاد شد، ریشه گرفته است. از لحاظ فنی کلیه گونه‌های ماهی آب شیرین را می‌توان پرورش داد و این بسته به انتخاب بازار است. در ذیل برخی از مسایلی که در رویه‌های پرورش و تکثیر ماهیان آب شیرین باید بدانها توجه داشت مد نظر قرار می‌گیرد.
? ضد عفونی استخر
استخرها که در اندازه‌های متفاوتی هستند (از ??? متر مربع برای تخم‌ریزی گرفته تا بیش از ?? هکتار برای پرورش ماهیان استخرهای نمونه یا در زمین حفر می‌شوند و یا بوسیله پشته‌های خاکی ساخته می‌شوند که در هر حال باید قابل زهکشی باشند و این کار معمولا بوسیله سیستم (مانک) صورت می‌گیرد. بهترین و ارزان‌ترین روش ضد عفونی استخرها خنگ گذاشتن و به آیش درآوردن آن است.
? تخم‌ریزی
بطور معمول ماهیان آب شیرین در دمای حدود ?? درجه سانتیگراد تخم‌ریزی می‌کند و استخرهای تخم‌ریزی در آغاز ماه مه ، هنگامی که حرارت آب به سرعت زیاد می‌شود، آماده می‌گردند. در استخرها بذر علف افشانده می‌شود یا گیاهان دیگر امکان رویش می‌یابند، بطوری که رستنیهای مناسب موجود باشد، تا تخمها به آنها بچسبند.
استخرها در اکثر اوقات سال ، خـالی هستند امـا درست قـبل از تخم‌ریزی از آب پر می‌شوند و فرصت گرم شدن می‌یابند. آنها تنها وقتی مورد استفاده قرار می‌گیرند که درجه حرارت آبشان بالای ?? درجه سانتیگراد باقی بماند. ماهیهای تولید مثل کننده آب شیرین در دسته‌هایی شامل ? نر و یک ماده انتخاب می‌شوند. نرها به سادگی شناسایی می‌شوند.
به این ترتیب که وقتی که حفره شکمی آنها به آرامی فشار داده شود، اسپرم از منفذ آن خارج می‌شود. ماده‌ها در این زمان به واسطه حفره شکمی متورم و منفذهای برجسته قابل تشخیص‌اند. ماهی کپور معمولا در ? سالگی بالغ می‌شود ، گرچه نرهای آن می‌توانند زودتر بالغ شوند. دسته‌های ماهیان بلافاصله بعد از آب‌گیری استخر ، وارد آن می‌شوند و تخم‌ریزی بعد از حدود ?? ساعت صورت می‌گیرد.
ماده‌ها روی گیاهان مرکز استخر تخم می‌ریزند و هر ماهی حدود ???ر??? تخم به ازاء هر کیلوگرم از وزن بدن تولید می‌کند. ماهیهای تولید مثل کننده را پس از تخم‌ریزی بلافاصله از استخر بیرون می‌آورند تا تخمها را نخورند.
? مراحل لاروی
معمولا تخم ماهیان آب شیرین از جمله کپور پس از گذشت ??? درجه روز (یعنی ? روز در دمای ?? درجه سانتیگراد) سرباز می‌کند. لاروها به طول ? میلیمتر هستند و تنها یک کیسه غذایی کوچک با خود همراه دارند. هنگام آماده سازی استخر تخم‌ریزی یا نزدیک به این زمان ، استخرهای نوزاد پروری بزرگتر از استخرهای تخم‌ریزی هستند و باید حدود ?.? متر عمق داشته باشند. این استخرها اختصاصا برای تولید لارو بکار می‌روند و باید تنها حاوی مواد غذایی در چنان اندازه و کیفیتی باشند کـه مـناسب تـغذیه لاروهـا بـاشند.
? کنترل بیماری
کنترل بیماری تا حد زیاد مسئله‌ای است مربوط به بهداشت استخر. استخرها حتی‌الامکان باید در طول زمستان ، خشک نگه داشته شوند و با آهک زنده ، فرمالین یا سود سوزآور ضد عفونی گردند. ماهیان تولید مثل کننده همیشه باید از بچه ماهیها و ماهیان در حال رشد بزرگ‌تر و جدا نگاه داشته شوند.
ماهیان باید به خاطر انگل‌ها یا سایر علائم بیماری بطور مکرر در فصل رشد و ترجیحا حداقل ماهی یک بار بطور کامل معاینه شوند و اگر بیماری آنان محرز گردید، سریع و بطور موثر درمان شوند. دقت در انتخاب ماهیان تولید مثل کننده اهمیت فراوانی دارد تا در درجه اول موجب انتقال بیماری به مزرعه نشوند.
? کنترل شکارچیان
کنترل شکارچیان (عمدتا پرندگان و حشرات آبزی) ، بیشتر با پیشگیری از ورود آنان تا نابود ساختن آنها باید فراهم گردد. گرین هاوسها واقعا در مقابل شکارچی مقاوم هستند. مسئله عمده دیگر بویژه در اواخر فصل که گرمای آب بیشتر و محصول ماهی موجود در آب بالاست. آلودگی استخر بوسیله خود ماهیان می‌باشد.
در این حالت اکسیژن مورد نیاز ضایعات دفع شده از ماهی ، و همچنین مصرف اکسیژن توسط ماهیان در حال رشد ، سبب کاهش میزان اکسیژن محیط می‌گردد. برای مقابله با این موضوع می‌توان آب را در طول شب که میزان اکسیژن در پایین‌ترین حد خود است، هوا داد یا آب آن را بطور دائم عوض کرد، گرچه مورد اخیر با اتلاف حرارت آب همراه است.